Раѓањето на Охридската архиепископија „… на цела Бугарија…“

Денот на народните будители што одмина нè предизвикува да се потсетиме на вредните страници од минатото, но без да ја заборавиме нашата сегашност. Со д-р Милен Врабевски, претседател на Фондацијата „Бугарска памет“, не еднаш сме разговарале за различни иницијативи за проучување на минатото, но и за развојот на односите со Република Северна Македонија и нашата заедничка иднина. Помниме како пред извесно време неколку македонски митрополити се обратија до Бугарската патријаршија со барање да ја преземат улогата на „Мајка Црква“ на локалната православна црква. Тогаш д-р Врабевски беше, ако го употребиме јазикот на црквата, еден од ревнителите за спроведување на оваа конструктивна идеја. Враќањето на духовното единство би помогнало да се зближат луѓето од двете страни на и онака апсурдната граница и би биле пример за политичките кругови и општества во двете земји. За жал, софискиот свет синод практично абдицира од духовната мисија што ја оставија нашите големи духовни водачи од средниот век и ренесансата… Штета што во последно време Православната црква во Скопје нема намера да раскине со заразата на македонизмот – „државотворната доктрина“ која е глупост со вистината, и со самата вера…

Да се ​​потсетиме каква е Охридската архиепископија „… на цела Бугарија“, со векови водечка духовна и културна институција во историските југозападни бугарски земји. Марин Дринов (1873), Хајнрих Гелцер (1902) и други научници пишувале за оваа локална автокефална црква од крајот на 19 – првата половина на 20 век. Сепак, „класиката во жанрот“ останува „Историјата на Охридска архиепископија – патријаршија“ на угледниот бугарски историчар академик Иван Снегаров (1932), кој самиот е охриѓанец. Вредни се и придонесите на современите истражувачи Иван Божилов, Илија Илиев, Гинтер Принцинг, Јоанис Тарнанидис, Алкмини Ставриду-Зафрака, Ангелики Деликари итн. Мора да се спомене и меѓународната научна конференција одржана во 2020 година „1000 години од формирањето на Бугарската автокефална архиепископија во Охрид“, чии материјали се објавени во Годишникот на Историскиот факултет на СУ „Св. Климент Охридски“ во редакција на Георги Н. Николов и Павел Павлов.

За бугарските научници, и за водечките имиња во светската наука, Охридската архиепископија е наследник на Бугарската патријаршија од Велики Преслав и Дрст’р. Ние би додале дека станува збор за токму истата автокефална црква, која по случајност била принудена да го смени центарот. Оттука произлегува дека изразите „раѓање“, „основање“, „почеток“ итн. во овој случај се условни. Според толкувањето наметнато во Србија и Југославија, повторувано до недоглед од македонски автори, Охридската архиепископија била „нова црква“, „создадена“ од „македонскиот цар“ Самоил – тоа е чиста пропаганда, но не и наука… За некои грчки истражувачи, Охридската архиепископија е византиска црковна институција. Карактеристиката „… на цела Бугарија…“ во титулата на архиепископите не била поврзана со Бугарија и Бугарите, туку со нејзината духовна јурисдикција над византиската провинција („тема“) Бугарија со центар во Скопје.

Исконската бугарска природа на Охридската архиепископија е потврдена со документи, споменици на литературата и уметноста, со зачуваните стари традиции, со наследството на големите владетели Борис-Михаил, Симеон, Петар и Самоил. И од „небесното застапништво“ на свети Климент Охридски – персонификација на ерата на слободното бугарско царство и неговата црква.

Бугарија добила духовен поглавар со чин „архиепископ“ и своја црковна епархија со одлука на Константинополскиот собор (4 март 870 г.). Отпрвин уживала автономија, признавајќи ја надмоќта на Цариградската патријаршија. Како што покажува проф. Николај К’нев, црквата добила целосно независен статус („автокефалија“) до 877-879 година. Со договорот меѓу Бугарија и Византија од 927 г. на бугарскиот владетел Петар (927-969) му е призната титулата „Цар на Бугарите“ и титулата „патријарх“ на тогашниот архиепископ Леонтиј. Со три императорски акти во 1019-1020 година, Василиј II ја потврдил независноста на бугарската црква, но со оглед на нејзиниот статус од пред 927 г.

Митарствата на Бугарската Патријаршија се резултат на крвавиот дуел меѓу Византија и Бугарија, кој започнал со окупацијата на источните бугарски земји во 971 година и траел до 1018 година. Во 971 г. тогашниот бугарски патриарх Дамјан ја напушта својата резиденција во Дрст’р/ Силистра и се засолнил во привремената престолнина Средец/Софија. Од Средец, со неосвоените од Византија бугарски земји владееле браќата Давид, Мојсеј, Арон и Самоил, блиски роднини на заробениот цар Борис II (979-971/978). Наследник на Дамјан бил Герман-Гаврил, под кого седиштето на патријаршијата се преселило во Воден и/или Меглен, потоа во островскиот град Преспа, омилената резиденција на Самоил. За време на патријархот Николај или неговиот наследник Филип, црковниот трон веќе е во Патријаршиската катедрала „Света Софија“ во Охрид, но блиската Преспа останува „партнерски“ центар со црквата „Св. Ахил“. Во 997 година, патријархот Николај го крунисал Самоил како „ цар на Бугарите“. Последниот патријарх бил Давид, однесен од Василиј II заедно со кралицата Марија, Пресијан II и остатокот од царското семејство во византиската престолнина. Василиј II, кој влегол во историјата со грдиот прекар „Бугароубиец“, далекувидно ја сочувал автокефалната црква на Бугарите. Речиси осум века, до нејзиното ликвидирање во 1767 година, архиепископијата била наречена „… на цела Бугарија“.

По освојувањето на Бугарија во 1018 година, на чело на црквата бил поставен бугарскиот монах Јоан Дебарски со чин архиепископ. По неговата смрт во 1037 година, во Охрид биле испратени митрополити клирици блиски до дворецот, што го отворило патот за грчкиот јазик во богослужбата. Тоа не довело до „ромеизација“ (хеленизација) на бугарскиот народ, а старобугарскиот јазик продолжил да се користи во црквите и манастирите. Охридските архиепископи љубоморно ја чуваат својата автокефалност и територија од навлегувањата на Цариградската патријаршија. Меѓу нив се познати личности, теолози и писатели: како Лав, Теофилакт Охридски, Јован Комнин, Димитар Хоматијан… По средината на 12 век се појавила теоријата дека Охрид е родното место на императорот Јустинијан I Велики – стариот град Јустинијана Прима / Прва Јустинијана . Така, на легитимноста на институцијата му се додал авторитетот на најголемиот ромејски император, кој во 535 година создал автокефална архиепископија во Македонија и Поморавието. Меѓутоа, таа постоела кратко и згаснала во виорот на аваро-словенските инвазии кон крајот на 6 – првите децении на VII век.

За време на бугарско-византискиот конфликт кој траел повеќе од четири децении, бугарската црква изгубила голем број епархии кои останале во окупираните од Византија земји. Во исто време, благодарение на освојувањата на цар Самоил, тој стекнал нови на запад и југ. Кон крајот на X век, кога во овој период е постигнато најголемото територијално проширување, епархиите на Патријаршијата опфаќале: Преспанско-охридска, Берска, Битолска, Скопска, Воденска, Мегленска, Струмичка, Лариска (Тесалија), Деволска, Главинишка, Драчка, Навпатска, Средецка, Велб’ждска, Нишка, Видинска, Браничевска, Белградска, Сремска, Призренска, Липенијска, Рашка, Преславска, Дрст’рска…

За понатамошната историја на архиепископијата во старата престолнина Охрид ќе раскажуваме во некоја од следните епизоди од овој серијал, но да се вратиме на нашето време. Македонската православна црква денес сака да биде и „Охридска архиепископија“, но зошто заборава она „… на цела Бугарија…“ што трајно присуствува низ нејзината историја? Одговор нема, но токму оваа формулација го легитимира постоењето и високата духовна мисија на Охридската архиепископија.

Пишува: Проф. д-р Пламен Павлов/ Труд

Извор:трибуна.мк